Την άνοιξη του 1942, αρχές Μαΐου, ο Γρηγοράκης και η ομάδα του, οργανώνουν, υλοποιούν και φέρνουν εις πέρας, το πρώτο μεγάλο αντιστασιακό χτύπημα στο Γερμανό κατακτητή.
Γράφει ο Μάρκος Δοντάς
Πολιτικός Επιστήμονας –Ιστορικός Ερευνητής MSc. European & International Studies
Μέρος 3ον
Με συντονισμένη ενέργεια και συνεπικουρούμενοι από διάφορες άλλες αντάρτικες ομάδες, ο Αντώνης Γρηγοράκης και η ομάδα “Σατανάς” προχωρούν σε καταδρομική ενέργεια σαμποτάζ των αεροδρομίων Καστελίου, Τυμπακίου και Ηρακλείου, καταστρέφοντας ολοκληρωτικά, περισσότερα από 40 γερμανικά πολεμικά αεροσκάφη, διαφόρων τύπων.
Ήταν τόσο μεγάλο το πλήγμα που κατάφερε η ομάδα «Σατανάς» στον κατακτητή, που οι Γερμανοί άρχισαν αμέσως τα αντίποινα εναντίον του άμαχου πληθυσμού, καίγοντας πολλά σπίτια και εκτελώντας άτομα που θεωρούσαν ότι ήταν συγγενείς των ανταρτών. Επίσης, πολλούς πολίτες που συνέλαβαν τους έκλεισαν επί μακρόν στις φυλακές, πιστεύοντας πως έτσι θα καμφθεί το φρόνημα της αντίστασης και θα διαλυθούν οι διάφορες ανταρτικές ομάδες.
Οι κακουχίες όμως της αντάρτικης ζωής και το προχωρημένο της ηλικίας του, επιδείνωσαν την κατάσταση της υγείας του Γρηγοράκη, ο οποίος είχε ήδη προσβληθεί από καρκίνο και μη μπορώντας να νοσηλευθεί στα βουνά, αναγκάσθηκε να αναχωρήσει μυστικά για την Αίγυπτο τον Ιούνιο του 1942. Ωστόσο, πριν αναχωρήσει, ο καπετάν «Σατανάς» συγκέντρωσε τους άνδρες του στο λημέρι του κοντά στην τοποθεσία «Βρωμόνερο» του Ψηλορείτη και ανέθεσε την αρχηγία της ομάδας του, στους μέχρι τη στιγμή εκείνη επιτελείς του, οι οποίοι και ανέλαβαν τη διοίκηση των επιμέρους τμημάτων της ομάδας «Σατανάς».
Επρόκειτο για τους Μενέλαο Ξυλούρη, Ιωάννη Ανδρεαδάκη, Χαράλαμπο Γιανναδάκη, Νικόλαο Βιδάκη ή Τσικαλά, Δημήτριο Δαμαλάκη και Αντώνιο Δαμαλάκη. Αρχηγός της ομάδας «Σατανάς» στη θέση του ιδρυτή Γρηγοράκη, ορίσθηκε με εντολή του ίδιου του «Σατανά», ο Χαράλαμπος Γιανναδάκης. Όλοι τους ορκίσθηκαν ενώπιον του καπετάν «Σατανά» ότι θα αγωνιστούν στο πλαίσιο των διαταγών των συμμάχων και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης και ανέλαβαν την ευθύνη της διοίκησης των τμημάτων τους. Οι στιγμές ήταν άκρως συγκινητικές. Ο Γρηγοράκης μεταφέρθηκε μυστικά με βρετανικό υποβρύχιο στην Αίγυπτο, ώστε να νοσηλευθεί σε νοσοκομείο στο Κάιρο. Εκείνο το διάστημα επειδή τα αντίποινα των Γερμανών κατά των αμάχων πολιτών έγιναν σκληρότερα (ολοκαυτώματα χωριών, μαζικές εκτελέσεις), οι Άγγλοι σύνδεσμοι στο νησί, με εντολή του Συμμαχικού Στρατηγείου, προέτρεψαν όλους τους καπεταναίους και οπλαρχηγούς να διαλύσουν τις ομάδες αντίστασης και εκείνοι μαζί με τα επιτελεία τους, να μεταβούν στη Μέση Ανατολή.
Συγκεντρώθηκαν, έτσι, όλοι οι αρχηγοί της αντίστασης στον όρμο του Αγίου Σάββα, όπου εξήγησαν στους Άγγλους, ότι δεν δέχονται διάλυση των ομάδων τους. Εκεί στον Άγιο Σάββα όμως, κυκλώθηκαν από πολυάριθμους Γερμανούς στρατιώτες. Απέφυγαν να εμπλακούν μαζί τους, για να αποφύγουν τα αντίποινα εναντίον του άμαχου πληθυσμού και ξέφυγαν χωρίς να γίνει καμία συμπλοκή. Τον Αύγουστο του 1942, η ομάδα του απόντος πλέον εις Αίγυπτο, καπετάν «Σατανά» έπεσε σε ενέδρα των Γερμανών. Έγινε σφοδρή μάχη που κράτησε αρκετή ώρα. Η ομάδα υπό τις διαταγές πλέον του Χαράλαμπου Γιανναδάκη, κατάφερε να διαφύγει, αλλά αμέσως έπεσε σε άλλη ενέδρα στη θέση «Πόρος Μηλιάς» της επαρχίας Αμαρίου Ρεθύμνης, στο χωριό Αποδούλου. Θα ερχόταν σε πραγματικά δύσκολη θέση (κινδύνευε με περικύκλωση από τους Γερμανούς), αν δεν κατέφευγε την κατάλληλη στιγμή, προς βοήθεια της, μια μικρή ομάδα αποτελούμενη από 3 ανθρώπους. Επικεφαλής της ομάδας αυτής ήταν ο Μιχάλης Παττακός, ένας από τους βετεράνους της αντίστασης και αρχηγός του ΕΑΜ της επαρχίας Αμαρίου.
Ο Μιχάλης Παττακός, συνοδευόμενος από τον Αντώνη Κατσιά και τον οπλαρχηγό Κυριάκο Κατσαντώνη της ομάδας Πετρακογιώργη, όλοι τους με καταγωγή από γειτονικά χωριά της επαρχίας Αμαρίου, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για έναν επικίνδυνο για τη ζωή τους αντιπερισπασμό, που καθήλωσε για αρκετή ώρα τους Γερμανούς και επέτρεψε στην ομάδα «Σατανά», αν και με μεγάλη δυσκολία, να διαφύγει στα ορεινά της επαρχίας Αμαρίου. Μετά τη μάχη στη θέση «Πόρος Μηλιάς», η κατάσταση για τους μαχόμενους Κρουσανιώτες «Σατανάδες» είχε καταστεί αρκετά δύσκολη. Η τροφοδοσία ήταν πλέον περιορισμένη, ενώ ο κόσμος κατατρομοκρατημένος και επηρεασμένος από την έντονη προπαγάνδα των Γερμανών, δεν παρείχε στους αντάρτες την απαιτούμενη βοήθεια. Οι άνδρες της αντίστασης άρχισαν τότε έντονη αντιπροπαγάνδα, κατορθώνοντας να αντιστρέψουν το φρόνημα του κόσμου, ώστε να εξασφαλίζουν άσυλο, πληροφορίες και τροφή.
Τον Δεκέμβριο του 1942 οι αντάρτες του καπετάν «Σατανά» συνοδεύοντας τον Άγγλο με το ψευδώνυμο Μιχάλης ή Φιλεντέμ, (πρόκειται για τον Πάτρικ Λη Φέρμορ / Patrick Leigh Fermor, που είχε οργανώσει την απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε, στην Κρήτη) ενεπλάκησαν σε μάχη με τους Γερμανούς που τους είχαν κυκλώσει στη θέση «Αλώνες» Ρεθύμνης, έχοντας μαζί τους και τον ασύρματο.
Κάτω από δραματικές συνθήκες, κατόρθωσαν να κρύψουν τα κομμάτια του ασυρμάτου (γεννήτρια, κεραία, σώμα ασυρμάτου κ.λπ.) και να επιτύχουν τη διαφυγή τους, χωρίς καμία απώλεια.
Από εκεί κατευθύνθηκαν προς το Ρέθυμνο συνοδεύοντας πάντα τον Πάτρικ Λη Φέρμορ, αλλά και εκεί συνεπλάκησαν ξανά με Γερμανούς. Εξασφάλισαν μεν την διαφυγή του Άγγλου «Μιχάλη» ή «Φιλεντέμ» αλλά είχαν δύο νεκρούς άνδρες. Τον Ιανουάριο του 1943 από την περιοχή Αμαρίου, οι αντάρτες κατευθύνθηκαν προς την περιοχή Μαλεβυζίου για να τους βλέπει ο κόσμος και να αναπτερώνεται το ηθικό του και για να κάνουν ορισμένες αντιστασιακές πράξεις, που τους υπέδειξαν οι Άγγλοι. Μετά επέστρεψαν στο Αμάρι και στην συνέχεια γι’ αυτό το σκοπό πήγαν προς την επαρχία Μυλοποτάμου.
Τον Μάρτιο του 1943, ένα τμήμα της ομάδας «Σατανά» ενεπλάκη σε μάχη με γερμανική δύναμη κοντά στο χωριό Πλάτανος Αμαρίου. Συνέλαβαν αρκετούς Γερμανούς αιχμαλώτους, αλλά είχαν και τρείς αντάρτες νεκρούς.
Τον Ιούνιο του 1943, το πολυμελές πλέον αρχηγείο της ομάδας με όλο το επιτελείο, ύστερα από υπόδειξη των Άγγλων, αναχώρησε για τη Μέση Ανατολή από τον όρμο του Αγίου Σάββα. Στην Κρήτη έμεινε μόνον ο Μενέλαος Ξυλούρης για να τακτοποιήσει ζητήματα της ομάδας και ορισμένες ατομικές υποθέσεις του και αργότερα, πήγε και αυτός στη Μέση Ανατολή.
Τον Οκτώβριο του 1943 τμήμα της ομάδας σε συνεργασία και με άλλες ομάδες εθνικής αντίστασης, πήρε μέρος στη μάχη του Ροδάκινου (Τσιλιβίδικα) των Σφακίων, προξενώντας μεγάλες απώλειες στους Γερμανούς. Άλλο τμήμα της ομάδας «Σατανά» τον Νοέμβριο του 1943 κατόρθωσε να απαγάγει την φρουρά του γερμανικού φυλακίου Κρουσώνα, αποτελούμενη από έξι άνδρες.
Στη συνέχεια, σε συνεννόηση με τους Άγγλους έστειλαν τους αιχμαλώτους στην Αίγυπτο, προξενώντας έντονη καταπτόηση στους Γερμανούς και μεγάλη ικανοποίηση στον κόσμο. Οι άνδρες της ομάδας που είχαν μεταβεί στην Αίγυπτο ήρθαν αμέσως σε επαφή με τον αρχηγό τους Αντώνιο Γρηγοράκη ή «Σατανά», που τον πληροφόρησαν λεπτομερειακά για την δράση των ανδρών του στην Κρήτη. Ο καπετάνιος νοσηλεύονταν ακόμα στο νοσοκομείο. Ήταν όμως γραφτό του να μην ξαναγυρίσει στην Κρήτη για την οποία πολέμησε και την οποία λάτρευε. Την 1η Οκτωβρίου 1943, πέθανε και ετάφη δημοσία δαπάνη στο Κάιρο.
Η δράση της ομάδας μετά το θάνατο του αρχηγού
Οι άνδρες του Γρηγοράκη, που μετέβησαν στην Αίγυπτο, εκπαιδεύτηκαν στη Συμμαχική Σχολή Κομάντος 102, της Ναυτικής Μυστικής Αστυνομίας στη Χάιφα και τον Ιούνιο του 1944 διατάχθηκαν να επιστρέψουν στην Κρήτη. Αποβιβάστηκαν μυστικά στην περιφέρεια Σφακίων, στις 10 Ιουνίου 1944. Αμέσως άρχισε η αναδιοργάνωση της ομάδας «Σατανά» ενόψει της διαφαινόμενης ήττας των Γερμανών.
Η ομάδα συνέχισε τις επαφές με τους Άγγλους, αλλά και με τον αντιπρόσωπο της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης που έφτασε στην Κρήτη, ως στρατιωτικός διοικητής, τον αντισυνταγματάρχη Ανδρέα Νάθενα. Η ομάδα πλέον, ενισχυμένη και με δύο αξιωματικούς, εγκαταστάθηκε σε λημέρια στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη.
Τον Ιούλιο του 1944 οι άνδρες της συγκρούσθηκαν με Γερμανούς στη θέση «Κορίτσι». Δεν εξακρίβωσαν τις απώλειες των Γερμανών, αλλά μπόρεσαν και τους πήραν αρκετό πολεμικό υλικό και ατομικά είδη. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, πήραν μέρος σε σαμποτάζ που έγινε στο Άγιο Σάββα Μαλεβυζίου, κρατώντας την τοποθεσία «Κούσκουρα», «Αυγενικής» και «Κερασσών», όπου τοποθέτησαν νάρκες, από τις οποίες ανατινάχθηκαν αρκετά γερμανικά αυτοκίνητα, εισπράττοντας τα συγχαρητήρια των Άγγλων αξιωματικών. Τον Αύγουστο του 1944 ύστερα από συνεχείς παρενοχλήσεις του εχθρού, εξαιτίας μεγάλων σαμποτάζ, έγινε επιχείρηση κύκλωσης των ανταρτών της ομάδας «Σατανάς» στον Ψηλορείτη, σε συνδυασμό με σκληρά αντίποινα κατά των χωρικών, πολλές εκτελέσεις αμάχων και καταστροφή χωριών. Τον ίδιο μήνα οι αντάρτες συγκρούσθηκαν στη θέση «Λειβάδα» Μαλεβυζίου, σκοτώνοντας 3 Γερμανούς και κυριεύοντας αρκετό πολεμικό υλικό. Επίσης, τον Αύγουστο η ομάδα συγκρούσθηκε με γερμανική δύναμη στη θέση «Πλατύ Πέραμα» της περιφέρειας Κρουσώνα. Η μάχη αυτή ήταν αιματηρή με μεγάλες απώλειες και από τις δύο πλευρές.
Τέλος, τον Αύγουστο του 1944 τμήμα της ομάδας έπεσε σε ενέδρα των Γερμανών προ του χωριού Κηθαρίδα Μαλεβυζίου, αλλά κατόρθωσε να διαφύγει έγκαιρα, χωρίς να υπάρξει συμπλοκή που θα κόστιζε στο χωριό βαριά αντίποινα. Τον Οκτώβριο του 1944 οι αντάρτες της απορφανισμένης ομάδας του Σατανά επιτέθηκαν εναντίον γερμανικού φυλακίου στη θέση «Σταυρωμένος» της περιφέρειας Ηρακλείου. Η επίθεση αυτή είχε αποφασισθεί λόγω της στρατηγικής θέσεως του φυλακίου το οποίο εμπόδιζε την διακίνηση ανταρτών από τη νότια προς την δυτική πλευρά του Ηρακλείου. Τρείς Γερμανοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους και περιήλθε στα χέρια των ανταρτών σημαντικό πολεμικό υλικό, ατομικά είδη των στρατιωτών, καθώς και ένα αυτοκίνητο, που το χρησιμοποιούσαν πλέον οι αντάρτες για τις ανάγκες της ομάδας τους. Τη θέση αυτή την κράτησαν υπό τον έλεγχό τους οι αντάρτες, έως την απελευθέρωση, εξασφαλίζοντας έτσι την άνετη μετακίνηση αντιστασιακών δυνάμεων στην περιοχή, αφού οι Γερμανοί λόγω διαμορφώσεως του εδάφους δεν μπορούσαν πλέον να ελέγχουν καμιά κίνηση εκεί. Παράλληλα με την πολεμική δράση της, η ομάδα «Σατανάς» συνέχισε το έργο της εκκαθάρισης της περιοχής της, από πράκτορες των Γερμανών, που τους χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί εναντίον των Ελλήνων πατριωτών.
Οι αντάρτες του καπετάν «Σατανά» συνέχισαν τη δράση τους έως ότου μπήκαν θριαμβευτές στην πόλη του Ηρακλείου, μετά την ήττα των Γερμανών και παρέμειναν οργανωμένοι, έως την απόφαση της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης για την οριστική διάλυση όλων των ανταρτικών ομάδων στις 30 Ιανουαρίου 1945, μετά τα αιματηρά Δεκεμβριανά, όταν πλέον άρχισε να σχηματίζεται ο εθνικός στρατός και οι αντάρτες επανήλθαν στα ειρηνικά έργα τους. Μέρος του οπλισμού της ομάδας «Σατανά» δεν παραδόθηκε ποτέ. Αντίθετα, κρατήθηκε ως ενθύμιο τιμής και μνήμης που θα ταξιδεύει στο χρόνο και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές, ώστε να πράξουν και εκείνες το ίδιο, όποτε αυτό απαιτηθεί.
Αντί επιλόγου
Στη συλλογική λαϊκή μνήμη έμεινε ένα τραγούδι που ακούσθηκε εκείνα τα μαύρα χρόνια της κατοχής και τραγουδιέται μέχρι και σήμερα στα ορεινά της Κρήτης και αφορά στους πολέμαρχους της Μεγαλονήσου, που αντιστάθηκαν στους Γερμανούς και στο οποίο μνημονεύεται και ο Αντώνιος Γρηγοράκης ή καπετάν «Σατανάς».
«Γιάννης Ποδιάς και Μπαντουβάς και Νίκος Σαμαρείτης
Πετρακογιώργης, Σατανάς, οι ένδοξοι της Κρήτης
και των Ανωγειανών αρχηγός ο Γιάννης Δραμουντάνης
τα κατορθώματα αυτηνού, άνθρωπος δε τα κάνει
τονέ σκοτώσαν Γερμανοί, μα ‘στάθη στο ποδάρι
’να παλικάρι ξακουστό, του Χρίστου ο Μιχάλης
επόθανε κι ο Σατανάς μα ‘φήκε τα παιδιά του
να εκδικηθούν τσι άτιμους που κάψαν την καρδιά του
τσι Δόμηδες τσι ξακουστούς και τον Ανδρεαδάκη
το Νικολή τον Τσικαλά, Λάμπη το Γιανναδάκη
ανέλαβε για Αρχηγός, ο πιο γραμματισμένος
Ξυλούρης ο Μενέλαος, ο πολυπικραμένος
τον κύρη του σκοτώσανε με βάσανα περίσσια
και τρία ξαδέρφια ντου που’ταν σαν κυπαρίσσια.
Θε μου και δώστους δύναμη μαζί και προστασία,
να φέρουνε στην Κρήτη μας, ξανά Ελευθερία»
Χαρακτηριστικό είναι επίσης το σχόλιο του Χριστομιχάλη Ξυλούρη, αρχηγού της αντάρτικης ομάδας Ανωγείων και Άνω Μυλοποτάμου, που εμπεριέχεται σε μια πολυσέλιδη έκθεση (41 σελίδων), η οποία απευθύνεται προς το Γενικό Επιτελείο Στρατού, με ημερομηνία 28 Νοεμβρίου 1963. Στην αδημοσίευτη αυτή έκθεσή του, ο Μιχάλης ή Χριστομιχάλης Ξυλούρης έχει δώσει τίτλο «Απάντησις επί των υποβληθεισών εκθέσεων των Αρχηγών Εθνικής Αντιστάσεως Κρήτης». Αναφέρει, λοιπόν, ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης για την ομάδα «Σατανά»:
«…η ανταρτική ομάς αύτη ευθύς από της πρώτης στιγμής της συστάσεώς της και μέχρι τέλους, εξεπλήρωσε πλήρως το καθήκον της εις όλους τους τομείς της δράσεώς της και τας προς την πατρίδα υποχρεώσεις της με απαράμιλλον καρτερικότητα, γενναιοψυχίαν και ηρωισμόν, συντελέσασα τα μέγιστα εις την απόκτησιν της ελευθερίας…»
Η αναγνώριση της συμβολής του Αντώνιου Γρηγοράκη στην εθνική αντίσταση κατά των Γερμανών κατακτητών, ήρθε όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, με το ελληνικό κράτος, με αρκετά χρόνια καθυστέρηση.
Διαβάστε ακόμη
Ομάδα «Σατανάς», αντίσταση στη γερμανοκρατούμενη Κρήτη
Το αντάρτικο της Ομάδας «Σατανάς»
Βιβλιογραφία:
-
Αντώνης Σανουδάκης – Σανούδος: ΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ. Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑ, Ταξιδευτής, Αθήνα, 2013.
-
Γ. Χαροκόπου: Η ΑΠΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΚΡΑΪΠΕ, Eurobooks, Αθήνα, 2007.
-
Γεώργιος Καλογεράκης: ΚΡΟΥΣΩΝΑΣ 27 ΙΟΥΛΙΟΥ 2008, ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ, Εφημερίδα Πατρίς Ηρακλείου, http://www.patris.gr, 30/07/2008.
-
Παντελής Αθανασιάδης: ΕΝΑΣ ΗΡΩΪΚΟΣ «ΣΑΤΑΝΑΣ» ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΝΑΖΙ, http://gkatzios.blogspot.com, 10/03/2014.
-
Κιοσσε Χαρά: Ο ΛΩΡΕΝΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, http://www.tovima.gr, 21/09/2008.
-
Imogen Grundon: ΤHE RASH ΑDVENTURER. Α LIFE OF JOHN ΡENDLEBURY, Libri, London, 2007.
-
Χαραλάμπος Γιανναδάκης: ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ, Τυποκρέτα, Ηράκλειο, 1995.
-
Θανάσης Φωτίου: Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Η ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΦΡΙΤΣ ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ «ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΥΝΗΓΩΝ» ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Επικεντρο, Αθήνα, 2011.
-
Ιάσωνας Χανδρινός: ΣΟΥΜΠΕΡΙΤΕΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΡΟΥΣΩΝΑΣ, http://www.crete-news.gr, 28/04/2015.
-
Antony Beevor: ΚΡΗΤΗ. Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, Γκοβόστη, Αθήνα, 2004.
-
National Geographic: 1940-41 ΕΛΛΑΔΑ Η ΠΡΩΤΗ ΝΙΚΗ, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2001
-
Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944): ΑΝΤΑΡΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, Γενικό Επιτελείο Στρατού / ΔΙΣ , Τόμος 6, 1998.
-
Προσωπικές ανέκδοτες σημειώσεις και ημερολόγιο του βετεράνου της αντίστασης Μιχάλη Παττακού, από το χωρίο Αποδούλου, της επαρχίας Αμαρίου Ρεθύμνης.
* Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κυρία Μαρία Ευαγγελινού της οποία η συμβολή στην ανάδειξη των φωτογραφικών ντοκουμέντων του άρθρου, ήταν αμέριστη και ανιδιοτελής.
